Ажилтны эрх ба үүрэг Өнөөдөр хөдөлмөрийн зах зээлд ажил олгогч, ажилтан хоёрын хоорондын харилцаа нарийн зохицуулалт шаардсан түвшинд хүрээд байна. Хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах үед зөвхөн ажил гүйцэтгэх бус, эрх, үүргийн тэнцвэртэй байдал маш чухал. Гэвч олон ажилтан өөрийн эрх, үүргийг бүрэн мэдэлгүйгээр хөдөлмөр эрхэлдэг нь эргээд зөрчил, хохиролд хүргэх эрсдэлтэй.
Ажилтны эрх гэж юу вэ?
Монгол Улсын Хөдөлмөрийн тухай хуулийн дагуу ажилтанд дараах үндсэн эрхүүд хамаарна:
- Аюулгүй, эрүүл орчинд ажиллах
- Цалин хөлс, урамшуулал, нэмэгдэл хөлсөө хугацаанд нь бүрэн авах
- Амралт, чөлөө авах
- Хөдөлмөрийн маргаан шийдвэрлүүлэх
- Нийгмийн даатгалд хамрагдах
- Хөдөлмөрийн нөхцөлд өөрчлөлт орсон тохиолдолд мэдээлэл авах
- Үйлдвэрчний эвлэлд нэгдэн оролцох эрх
Эдгээр эрх нь ажил олгогчоос шалтгаалалгүйгээр ажилтанд хуулиар олгогдсон баталгаат эрх бөгөөд ямар ч гэрээний хүрээнд хасагдах ёсгүй. Хүний эрхийн үндэсний комиссын 2022 оны тайланд дурдсанаар, хөдөлмөрийн эрхийн талаарх мэдлэг дутмагаас болж 10 ажилтнаас 6 нь эрхээ зөрчүүлсэн тохиолдолд эсэргүүцэж чаддаггүй гэсэн байна.
Ажилтны үүрэг гэж яг юу вэ?
Тухайн ажилтан өөрийн ажлын байранд ажил олгогчтой байгуулсан хөдөлмөрийн гэрээ, компанийн дотоод журам, Хөдөлмөрийн тухай хуульд заасны дагуу биелүүлэх ёстой албан ёсны хариуцлагууд юм. Үүрэг гэдэг нь зөвхөн “ажлаа хийх” бус, хэрхэн хийх, ямар хандлагатай байх, байгууллагын соёлд хэрхэн нийцэхийг ч хамардаг.
Ажилтны үндсэн үүргүүд
Монгол Улсын Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 45 дугаар зүйлд зааснаар ажилтны дараах үүрэг хуулиар тогтоогдсон:
- Ажил үүргээ үнэнч шударгаар гүйцэтгэх
Ажлаа хариуцлагатай хийх, хугацаанд нь гүйцэтгэх, чанартай гаргах. - Хөдөлмөрийн дэг журмыг сахих
Цаг баримтлах, байгууллагын дүрэм журамд захирагдах. - Аюулгүй ажиллагааны заавар мөрдөх
Ажлын байрны ослоос сэргийлэх, аюулгүй ажиллагааны сургалтанд хамрагдах, хувийн хамгаалах хэрэгслийг тогтмол хэрэглэх. - Нууц хадгалах үүрэг
Байгууллагын дотоод мэдээлэл, харилцагчийн мэдээлэл, бизнесийн нууцыг задруулахгүй байх. - Ёс зүйн болон хариуцлагын хэм хэмжээг дагах
Харилцааны соёл, хүндэтгэлтэй хандлага, багийн уур амьсгалыг бий болгох. - Хохирол учруулсан бол нөхөн төлөх
Хуулиар тогтоосон нөхцөлд хохирлыг барагдуулах үүрэгтэй.
Үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд юу болдог вэ?
Хэрвээ ажилтан үүргээ зөрчвөл дараах хууль ёсны хариуцлагууд хүлээх боломжтой:
- Сахилгын шийтгэл (сануулга, цалингийн бууруулалт, ажлаас чөлөөлөх)
- Гэм хохирол барагдуулах (санхүүгийн хохирол учруулсан бол нөхөн төлөх)
- Шүүхээр шийдвэрлэгдэх маргаан (Хөдөлмөрийн маргаан шийдвэрлэх комисс/шүүх)
- Монгол Улсад 2022 онд шийдвэрлэсэн хөдөлмөрийн маргааны 38% нь ажилтан байгууллагын дотоод журам, хөдөлмөрийн гэрээ зөрчсөнтэй холбоотой байсан (ХНХЯ-ны тайлан).
Үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд хуульд заасан хариуцлага тооцогдох боломжтой. Гэхдээ үүрэг хүлээж буй ажилтан заавал ажиллах нөхцөлөө бүрэн ойлгож, түүнийг зөвшөөрсөн байх ёстой. International Labour Organization (ILO)-ийн тайланд дурдсанаар, дэлхийн хэмжээнд 2 тэрбум хүн албан бус хөдөлмөр эрхэлж, эрхээ хамгаалж чадалгүй хөдөлмөрийн мөлжлөгт өртдөг гэжээ. Монгол дахь жишээ: Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны 2023 оны судалгаагаар, хөдөлмөрийн маргаан, эрх зөрчлийн шалтгаан 60%-д нь ажилтны эрхээ бүрэн мэдэхгүй байдал нөлөөлдөг гэсэн байна.
Ажилтны эрх ба үүрэг — Тэнцвэртэй харилцааны үндэс
Ажилтны эрх, үүрэг хоёр нь хөдөлмөрийн харилцааны хоёр талт, харилцан шүтэлцээтэй ойлголт юм. Ажилтан өөрийн эрхийг мэдэх, хамгаалуулах боломжтой байхын тулд зайлшгүй үүргээ ухамсарлаж, хариуцлагатайгаар хэрэгжүүлэх шаардлагатай.
Эрх нь ажилтны хөдөлмөрлөх нөхцөл, аюулгүй байдал, шударга цалин хөлс, ялгаварлан гадуурхалтгүй орчинд ажиллах зэрэг амин чухал асуудлыг хамрах бол
Үүрэг нь түүний ажлаа чанартай, шударгаар хийж гүйцэтгэх, хууль журмыг дагах, байгууллагын дотоод соёлд нийцэх зэрэг хариуцлагын талыг илэрхийлдэг. Хэрэв зөвхөн эрхээ шаардаж, үүргээс зугтвал байгууллагын уур амьсгал доройтож, итгэлцэл алдагдана. Харин зөвхөн үүргээ биелүүлээд эрхээ мэдэхгүй бол хөдөлмөрийн мөлжлөгт өртөх эрсдэлтэй. Иймээс ажилтан бүр Хөдөлмөрийн тухай хууль, ажлын байрны тодорхойлолт, гэрээний нөхцөл зэргийг сайн ойлгож, эрхээ нэхэхийн зэрэгцээ үүргээ хариуцлагатайгаар хэрэгжүүлэх нь урт хугацаанд тогтвортой, сэтгэл хангалуун, шударга хөдөлмөрийн орчин бүрдүүлэх гол түлхүүр юм.